Czystek monpelijski

Czystek monpelijski
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	ślazowce
Rodzina	czystkowate
Rodzaj	czystek
Gatunek	czystek monpelijski
	Nazwa systematyczna
	Cistus monspeliensis L.; Sp. Pl. 524 1753
Synonimy
	Cistus affinis Bertol. ex Guss.; Cistus collinus Salisb.; Cistus olbiensis A.Huet & Hanry; Cistus oleifolius Mill.; Cistus valentinus Pourr. ex Nyman;
	Cistus affinis Bertol. ex Guss.; Cistus collinus Salisb.; Cistus olbiensis A.Huet & Hanry; Cistus oleifolius Mill.; Cistus valentinus Pourr. ex Nyman;
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Czystek monpelijski^[5] (Cistus monspeliensis L.) – gatunek rośliny z rodziny czystkowatych (Cistaceae Juss.). Występuje naturalnie w Europie Południowej, Azji Mniejszej, Afryce Północnej oraz Makaronezji^[6].

Rozmieszczenie geograficzne

Rośnie naturalnie w Europie Południowej, Azji Mniejszej, Afryce Północnej oraz Makaronezji. Spotykany jest w Portugalii, Hiszpanii (wraz z Wyspami Kanaryjskimi i Balearami), Francji, Włoszech (wliczając Sardynię i Sycylię, na wybrzeżu Dalmacji, w Grecji (także na Krecie i Wyspach Egejskich), Turcji, na Cyprze, w Tunezji, Algierii oraz Maroku^[6].

We Francji został zaobserwowany w departamentach Alpy Nadmorskie, Aude, Aveyron, Delta Rodanu, Charente-Maritime, Korsyka Południowa, Górna Korsyka, Gard, Hérault, Pireneje Wschodnie, Tarn, Var, Vaucluse, a także prawdopodobnie w Tarn i Garonna i Drôme, natomiast w Lozère wyginął^[7]. We Włoszech występuje w regionach Abruzja, Apulia, Basilicata, Kalabria, Kampania, Lacjum, Liguria, Molise, Sardynia, Sycylia oraz Toskania^[8]. Na Cyprze ma status gatunku autochtonicznego i jest spotykany w południowo-zachodniej części wyspy^[9]. Na Malcie także jest gatunkiem autochtonicznym, lecz rzadko spotykanym, znajduje się tam pod ochroną – w 1989 roku został wpisany do krajowej czerwonej księgi gatunków zagrożonych^[10].

Morfologia

Pokrój: Zimozielony^[11] krzew dorastający do 0,3–1,2 m wysokości^[6]. Pokrój jest zwarty^[11]. Wydziela aromat. Pędy są pokryte lepkimi gruczołami^[6].
Liście: Naprzeciwległe, siedzące. Mają równowąsko lancetowaty kształt^[6]. Mierzą 25–50 mm długości^[12] i 4–8 mm szerokości^[6]. Mają 3 nerwy główne. Górna powierzchnia jest silnie owłosiona i ma ciemnozieloną barwę^[6] (latem mogą przebarwiać się na brązowo^[11]), natomiast od spodu są filcowate z kępkami włosków^[6]. Nasada liścia jest nieznacznie zwężona^[11]. Blaszka liściowa o lekko falistym brzegu^[6].
Kwiaty: Zebrane po 2–8 w jednostronne grona, osadzone na wyprostowanych szypułkach^[7]. Mają 5 działek kielicha różniących się od siebie, są pokryte mniej lub bardziej gęsto długimi włoskami. Płatków jest 5, są pomarszczone, mierzą 2–3 cm długości^[6], mają białą barwę^[7] z żółtą plamką u nasady^[6]. Pręciki mają żółtą barwę^[13]. Szyjka słupka jest bardzo krótka^[7]. Nie mają podsadek^[12].
Owoce: Torebki o kulistym kształcie, są nagie, otwierają się na wierzchołku w pięciu zębach^[6]. Nasiona są nieco szorstkie^[7].
Gatunki podobne: Roślina jest podobna do gatunku C. clusii, który ma mniejsze liście (1–2 mm szerokości) z pojedynczym nerwem głównym. Ponadto różni się trzema działkami kielicha, które są pokryte razem z szypułką długimi białymi włoskami^[6]. Innym podobnym gatunkiem jest czystek żywicowy (Cistus ladanifer), który ma większe kwiaty – dorastające do 10 cm średnicy.

Biologia i ekologia

Rośnie w garigu^[6], makii oraz w suchych miejscach^[7]. We Włoszech występuje na wysokości do 700 m n.p.m.^[12], natomiast na Cyprze do 600 m n.p.m.^[9] Najlepiej rośnie w pełnym nasłonecznieniu^[7]. Preferuje podłoże o kwaśnym odczynie^[6]. Występuje od 8 do 10 strefy mrozoodporności. Kwitnie od kwietnia do czerwca^[6]. Kiełkowaniu nasion sprzyja przejście pożaru^[14].

Nazewnictwo

Nazwa rodzajowa „Cistus” pochodzi od greckiego słowa „kìsthos”, które oznacza torebkę i prawdopodobnie odnosi się do owoców. Nazwa gatunkowa „monspeliensis” wywodzi się z łaciny i odnosi się do francuskiego miasta Montpellier, w okolicach którego gatunek jest obecny^[14].

Zastosowanie

W medycynie ludowej stosowano tę roślinę do gojenia ran – w leczeniu ukąszeń owadów, zapalenia skóry, oparzeń, bólów stawów, a także do płukania jamy ustnej przy bólu zęba. Ponadto żywica tej rośliny jest stosowana w kosmetyce. Ma także zastosowanie jako roślina ozdobna^[15].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-01] (ang.).
↑ ^a ^b Cistus monspeliensis L.. The Plant List. [dostęp 2016-05-29]. (ang.).
↑ Cistus monspeliensis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
↑ Włodzimierz Seneta: Drzewa i krzewy liściaste. C. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 119-120. ISBN 83-01-11074-0.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p Peter Schönfelder, Ingrid Schönfelder: Guide photo de la flore de Méditerranée. Paris: Delachaux & Nestlé, 2014, s. 32. ISBN 978-2-603-02027-2. (fr.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Cistus monspeliensis L.. Tela Botanica. [dostęp 2016-05-29]. (fr.).
↑ Cistus monspeliensis L.. [w:] Schede di Botanica [on-line]. Altervista. [dostęp 2016-05-29]. (wł.).
↑ ^a ^b Cistus monspeliensis. Flora of Cyprus — a dynamic checklist. [dostęp 2016-05-29]. (ang.).
↑ White rochrose. [dostęp 2016-05-29]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d Andreas Bärtels: Rośliny śródziemnomorskie. Warszawa: Multico, 2009, s. 113. ISBN 978-83-7073-683-5. (pol.).
↑ ^a ^b ^c Cistus monspeliensis L.. Flora e vegetzione della Sicilia. [dostęp 2016-05-29]. (wł.).
↑ Neil Fletcher: Fleurs de la Méditerranée. Larousse, 2011, s. 32. ISBN 978-2-03-587167-1. (fr.).
↑ ^a ^b Cistus monspeliensis L.. An Interactive Guide of the Flora of the Temporary Ponds of Sardinia (Italy). [dostęp 2016-05-29]. (ang.).
↑ Cistus monspeliensis L. - Cisto di Montpellier / Le piante e le erbe medicinali. erbe.altervista.org 2006 -2011. [dostęp 2016-05-29]. (wł.).

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-01] (ang.).

[tpl-3] Cistus monspeliensis L.. The Plant List. [dostęp 2016-05-29]. (ang.).

[iucn-4] Cistus monspeliensis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).

[seneta-5] Włodzimierz Seneta: Drzewa i krzewy liściaste. C. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 119-120. ISBN 83-01-11074-0.

[delachaux-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p Peter Schönfelder, Ingrid Schönfelder: Guide photo de la flore de Méditerranée. Paris: Delachaux & Nestlé, 2014, s. 32. ISBN 978-2-603-02027-2. (fr.).

[tb-7] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Cistus monspeliensis L.. Tela Botanica. [dostęp 2016-05-29]. (fr.).

[8] Cistus monspeliensis L.. [w:] Schede di Botanica [on-line]. Altervista. [dostęp 2016-05-29]. (wł.).

[foc-9] Cistus monspeliensis. Flora of Cyprus — a dynamic checklist. [dostęp 2016-05-29]. (ang.).

[10] White rochrose. [dostęp 2016-05-29]. (ang.).

[baertels-11] Andreas Bärtels: Rośliny śródziemnomorskie. Warszawa: Multico, 2009, s. 113. ISBN 978-83-7073-683-5. (pol.).

[florasicilia-12] Cistus monspeliensis L.. Flora e vegetzione della Sicilia. [dostęp 2016-05-29]. (wł.).

[fletcher-13] Neil Fletcher: Fleurs de la Méditerranée. Larousse, 2011, s. 32. ISBN 978-2-03-587167-1. (fr.).

[dryades-14] Cistus monspeliensis L.. An Interactive Guide of the Flora of the Temporary Ponds of Sardinia (Italy). [dostęp 2016-05-29]. (ang.).

[15] Cistus monspeliensis L. - Cisto di Montpellier / Le piante e le erbe medicinali. erbe.altervista.org 2006 -2011. [dostęp 2016-05-29]. (wł.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]